بسم رب المهدی

ادله‏ ی قرآنی بر وقوع رجعت در آخرالزمان

در کتاب سلیم بن قیس هلالی آمده است:

«ابان می‏گوید: بعد از آن که ابوطفیل را در منزلش ملاقات کردم، درباره «رجعت» از عده‏ای از اهل بدر و از سلمان، ابوذر، مقداد و اُبَّی بن کعب برایم مطالبی نقل کرد.

ابوطفیل گفت: مطالبی که از اینان شنیده بودم در کوفه خدمت علی بن ابی‏طالب7 عرضه کردم، آن حضرت به من فرمود: این علم خاصی است که امت در جهل به آن و ردّ علمش به خداوند تعالی وسعت دادند. سپس حضرت آنچه آنان به من خبر داده بودند، تأیید فرمود و در این باره آیات بسیاری از قرآن برایم خواند و آنها را تفسیر فرمود، به طوری که یقین من به روز قیامت قوی‏تر از یقینم به رجعت نبود.[1]

در اینجا به برخی از آیات اشاره می‏کنیم:

الف) آیه اول

)وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ(؛[2]

«و آن روز که از هر امتى، گروهى از کسانى را که آیات ما را تکذیب کرده‏اند محشور مى‏گردانیم، پس آنان نگاه داشته مى‏شوند تا همه به هم بپیوندند».

بررسی آیه

شیخ طوسی و شیخ مفید آیه فوق را درباره رجعت در آخرالزمان دانسته‏اند.[3] و[4]

از ابن عمیر از حماد از امام صادق7 نقل کرده است که فرمود:

ما یقول الناس فی هذه الآیة )وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا(؟ قلت: یقولون: إنّه فی القیامةِ، قال: «لیس کما یقولون: إنّها فی الرجعةِ. أیَحشُر اللهُ فی القیامةِ من کلِّ أمّةٍ فوجاً و یَدعُ الباقین؟ إنّما آیة القیامة )وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا(؛

مردم درباره آیه)وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا( چه می‏گویند؟ گفتم: می‏گویند: این آیه درباره قیامت است. فرمود: نه. این طور که آنان می‏گویند نیست، بلکه درباره رجعت است. مگر خدای تعالی در قیامت، از هر امتی فوجی را محشور و بقیه آن امت‏ها را رها می‏کند؟ با این که خودش فرموده: )وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا( آنان را محشور کردیم واحدی را از قلم نینداختیم.

ابوالفتح رازی نیز گوید:

عبدالله بن عباس گفت اصحاب ما به این آیه تمسک کردند در درستی رجعت و گفتند خدای متعال در این آیه گفت: روزی باشد که ما زنده کنیم از هر گروهی جماعتی را و این نه روز قیامت باشد؛ برای آن که روز قیامت همه خلایق را حشر کنند، چنان‏که )وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا( و گفت: )وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا( و این روز، جزء آن روز باشد و به هر حال امام صادق7 را پرسیدند که در رجعت حق تعالی که را زنده کند؟ گفت: دو گروه را «مَن مَحضَ الإیمانَ محضاً أو مَحضَ الکفرَ محضاً».[5]

ب) آیه دوم

)قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ(؛[6]

«مى‏گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدى و دو بار ما را زنده گردانیدى، به گناهانمان اعتراف کردیم، پس آیا راه بیرون شدنى [‏از آتش] هست؟».

بررسی آیه

در تفسیر قمی در ذیل این آیه، چنین نقل کرده است:

«و قال علی بن ابراهیم فی قوله: )رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ...( قال الصادق7: «ذلک فی الرجعة» این رجعت است».[7]

مفسّران در اینکه (دو بار میراندن) و (دو بار زنده کردن) چیست؟ چندین تفسیر ذکر کرده‏اند که از میان همه آنها، دو احتمال قابل ذکر است:

1. منظور از دو بار میراندن، مرگ در پایان عمر و مرگ در پایان برزخ است، و منظور از دو مرتبه زنده شدن، احیای برزخی و احیای در قیامت می‏باشد.

2. منظور از مرگ نخستین، مرگ قبل از وجود انسان در دنیاست، چراکه پیش‏تر خاک بود. بنابراین، زندگی اول، زندگی این دنیا می‏

کسانی که این تفسیر را برگزیده‏اند، به آیه 28 سوره بقره نیز استدلال کرده‏اند که می‏گوید:

)کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَکُنتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ(؛[8]

«چگونه خدا را منکرید؟ با آنکه مردگانى بودید و شما را زنده کرد؛ باز شما را مى‏میراند ‏[‏و‏] باز زنده مى‏کند؛ [و] آنگاه به سوى او بازگردانده مى‏شوید».

ج) آیه سوم

)وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(؛[9]

«و روزهاى خدا را به آنان یادآورى کن، که به یقین در این ‏[‏یادآورى‏] براى هر شکیباىِ سپاسگزارى عبرت‏هاست».

بررسی آیه

برخی مفسران، ذیل این آیه چنین نوشته‏اند:[10]

اضافه ایام به الله، اشاره به روزهای سرنوشت‏ساز و مهم زندگی انسان‏هاست که به دلیل عظمتش، به نام الله اضافه شده است و نیز به خاطر این که نعمتی بزرگ، شامل حال قوم و ملتی شایسته، و یا مجازاتی بزرگ و دردناک، دامنگیر ملتی سرکش و طغیانگر شده است که در هر دو صورت، شایسته تذکر و یادآوری است.

در روایات فراوانی، مصادیق این آیه به روزهای ظهور حضرت مهدی+، روز رجعت و روز قیامت شمرده شده است. البته قابل ذکر است که هرگز اینگونه احادیث دلیل بر انحصار نیست، بلکه بیان قسمتی از مصداق‏های روشن آیه است:

شیخ صدق با ذکر سند، روایتی را نقل کرده است:

«ایامُ اللهُ عزّوجلّ ثلاثةٌ: یومٌ یقوم القائم+، و یومُ الکرّةٌ و یومُ القیامة».[11]

امام باقر7 می‏فرمود:

«ایام [روزهای خدا] سه تاست: روزی که حضرت قائم+ قیامت خواهد کرد، روزی که رجعت به وقوع می‏پیوندد، و روز قیامت».[12]

نتیجه سخن

آیا از نظر قرآن رجعت امکان‌پذیر است؟ دلایل قرآنی زیادی وجود دارد که بحث رجعت از دیدگاه شیعه را استنباط می‌کند: آیاتی که درباره «رجعت» به آن استدلال شده است؛ به چند گروه تقسیم می‌شود:

الف: آیاتی که در موضوع «رجعت» ظهور دارد؛ مانند سوره نمل آیه 83 که می‌فرماید: «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوجَاً مِمَّن یُکَذَبُ بآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعون» ای رسول به یاد امت آر، روزی را که خلق به عرصه قیامت از هر قومی یک دسته را که تکذیب آیات ما می‌کنند برانگیزم و آنها بازداشته خواهند شد.

ب: آیاتی که ظاهرشان دلایتی بر «رجعت» ندارد، ولی با توجه به تفاسیر معصومان(ع) با مسأله «رجعت» پیوند می‌خورند و شیعه که نظر ائمه اطهار(ع) را درباره آیات قرآن سند می‌داند، این آیات را نیز دلیل و مدرکی که بر اثبات رجعت می‌داند؛ مانند سوره انبیاء آیه 95 می‌فرماید: «و حرامٌ علی قَرْیَةٍ أَهلکناها أنهَّمُْ لا یَرجِِعْون» و اهل دیاری را که هلاک گردانیدیم دیر زندگانی بر آنها حرام و هرگز به دنیا باز نخواهند گشت.

ج: آیاتی که مضمون آنها درباره وقوع «رجعت» در امت‌های گذشته است. این آیات نیز همواره با احادیثی که بر این امر دلالت دارد، «رجعت» را اثبات می‌کند، مانند سوره آل عمران آیه 49 می‌فرماید: «و رَسولاً إلی بَنیِ اسرائیلَ أنّیِ قّد جئتُکُمُ بِآیَةٍ مِن رَّبّکُمْ...»

و او را به رسالت به سوی بنی‌اسرائیل فرستند که به آنان گوید من از طرف خدا معجزه‌ای آوردم و آن معجزه این است که از گل مجسمه مرغی ساخته و بر آن نفس قدسی بدمم تا به امر خدا مرغی گردد و کور مادرزاد و مبتلای به پیسی را به امر خدا شفا دهم و مردگان را به امر خداوند زنده کنم و به شما از غیب خبر دهم که در خانه‌هاتان چه می‌خورید و چه ذخیره می‌کنید این معجزات برای شما حجت و نشانه حقانیت من است اگر اهل ایمان هستید.

همچنین آیات 56، 73، 243 و 259 سوره بقره مضمون آنها درباره وقوع «رجعت» در امت‌های گذشته است.